понедељак, 5. децембар. 2011. 02:12

Tehničko tehnološka revolucija, enormna upotreba hemijskih sredstava i preterana genetička hibridizacija, dovela je do erozije postojećeg genetičkog materijala biljaka i životinja. Jedan od najsigurnijih puteva ka povećanju pčelarske proizvodnje je selekcija i planska reprodukcija matica. Odabiranjem jedinki sa željenim osobinama i njihovim umnožavanjem postiže se ujednačeni kvalitet pčelinjih društava sa kojima se ostvaruje i veći finansijski efekat, ali i unificiranje i fiksiranje željenih osobina kod potomstva. Korišćenjem lokalnih ekotipova pčela sa odabranim osobinama, proizvodnja se može povećati za 25-30% uz stvaranje uslova za njeno dalje povećanje.

Za razliku od nekih autohtonih domaćih vrsta životinja koje su po pravilu niskoproduktivne, naša autohtona rasa pčela Apis mellifera carnica Poll. sa svojim varijetetima, po svim karakteristikama koje odlikuju ovog socijalnog insekta, predstavlja jednu od najvrednijih rasa medonosnih pčela na svetu (dobra produktivnost, mala potrošnja hrane, dobro prezimljavanje, blag temperament, odličan prolećni razvoj, zavidna otpornost prema bolestima i drugo).

Dosadašnja naša aktivnost u Srbiji i Republici Srpskoj, se zasnivala na selekciji i odabiranju pčelinjih društava i matica u skladu sa Zakonom o merama za unapređenje stočarstva i Pravilnikom o načinu ispitivanja svojstava priplodne stoke i uslovima transporta. U oformljenim Centrima za selekciju matica i reprostanicama, pod kontrolom Poljoprivrednih fakulteta, uvedena je jedinstvena matična evidencija pčelinjih matica i oformljena, jedinstvena «banka gena» i «banka podataka» medonosne pčele Apis mellifera carnica za ovaj deo Balkana.

Obzirom na agroekološke pogodnosti za gajenje medonosne pčele koje naše Republike poseduju, potrebno je obezbediti najkvalitetniji i visokoproduktivni biološki materijal za postizanje profita. Pčelinja društva i kvalitet matica se ocenjuju po ustaljenim pravilima od čega se prvo određuje rasa ili soj medonosne pčele. Pri tome se, kao što je naglašeno, utvrđuje boja prstenova na trbuhu i kubitalni indeks. Ekonomska vrednost pčela se ocenjuje prvenstveno po marljivosti društva, odnosno po prinosu meda i količini zalihe hrane, sklonosti ka rojenju, mirnoći pčela na saću, brzini prolećnog razvoja, količini pčela u toku zimovanja, sklonosti ka grabeži i sklonosti ka proizvodnji propolisa, a u poslednje vreme i tolerantnosti na bolesti, odnosno higijenskom i negovateljskom ponašanju pčela. Za to su potrebni ne samo moderni republički i regionalni slekcijski centri sa dobrim materijalom, već posebno odabrana mesta ili reprostanice u kojima će se u skladu sa Zakonom o stočarstvu, Pravilnikom o uzgajanju matica i Pravilnikom o zaštiti pčela omogućiti plansku proizvodnju visokovrednih ekotipova ili posebno odabranih linija pčela domaće karnike (Apis mellifera carnica Poll) sa poznatim rodoslovom.

Prvi korak u opisu domaće pčele je učinio otac srpskog racionalnog pčelarenja u Srba, Jovan Živanović 1897 godine, a postojanje različitih ekotipova medonosne pčele na našim prostorima utvrdio je Grozdanić (1926), pri čemu je žutu pčelu autohtonog porekla izdvojio kao posebnu rasu pod nazivom Apis mellifera panonica, a Krunić u svojoj disertaciji obradio kao Apis mellifera banatica, a sive pčele svrstali u grupu A.m.carnica. Kasnije su Vlatković, Konstatinović (1958), i Kulinčević (1962) ispitivali neke ekotipova autohtone karnike na Kosmetu i ostalim krajevima Srbije i utvrdili postojanje ekotipova sa posebnim karakteristikama (šarplaninski, kopaoničko-jastrebački, homoljski, sremski i zapadno-srbijanski soj). Trideset godina kasnije su Mladenović i Georgijeva (2000) ispitivali medonosnu pčelu na području Timočke krajine i utvrdili da ona predstavlja specifičan i u datim uslovima sredine, najbolje prilagođeni ekotip za dalju eksploataciju. Ova ispitivanja su se proširila na celu teritoriju Srbije i Republiku Srpsku.

Kulinčević u okviru «Apicentra» D.O.O., preko dvadeset godina radi na selekciji i reprodukciji domaće medonosne pčele, a poslednjih desetak godina ovom grandioznom programu, priključio se i Poljoprivredni fakultet sa Mladenovićem, Nedićem, Rašićem i Mirjanićem. Formirani su Centri za selekciju i reprodukciju matica na nekoliko lokacija u Srbiji: Knjaževcu, Vranju, Kraljevu, Radmilovcu i Vršcu, a u Republicu Srpskoj u Doboju i Trebinju. Centar svih formiranih selekcijskih centara i reprostanica je Centar za pčelarstvo na Poljoprivrednom fakultetu u Beogradu, na Radmilovcu, gde se ispitane i izdvojene linije čuvaju kao svojevrsna «banka gena» domaće karnike na teritoriji Srbije, a u Banja Luci sa teritorije Republike Srpske, sa kompletnom matičnom knjigom evidencije.

Domaća karnika – Apis mellifera carnica (kranjska, sivka,karnika, srebrnastosiva)

Autohtona rasa medonosne pčele Apis mellifera carnica je rasprostranjena na prostorima Balkana, od Alpa preko Dinarskog sistema do Karpata, Rodopskih planina pa sve do severne Grčke. Po američkom istraživaču Park-u (1939) rasa karnika je ekonomična po potrošnji hrane preko zime, stvara veliku zalihu meda, dobro prezimljava, ostvaruje brži prolećni razvoj, nije sklona tihoj zameni matica, dobroćudna je i mirna, ali pokazuje sklonost ka rojenju. U poređenju sa tamnom pčelom, naša pčela izleće ranije i sakuplja više meda sa udaljenijih paša. Od svih evropskih crnih i žutih rasa domaća pčela najmanje proizvodi propolis, što se danas smatra pozitivnom i poželjnom osobinom.

Za razliku od drugih autohtonih domaćih vrsta životinja koje su po pravilu niskoproduktivne, naša autohtona rasa pčela Apis mellifera carnica Poll.. sa svojim varijetetima, po svim karakteristikama koje odlikuju ovog socijalnog insekta, predstavlja jednu od najvrednijih rasa medonosnih pčela na svetu (dobra produktivnost, mala potrošnja hrane, dobro prezimljavanje, blag temperament, odličan prolećni razvoj, zavidna otpornost prema bolestima i drugo). Linije koje su dugo godina ispitivane, a zatim selekcijom i hibridizacijom poboljšavane na teritoriji SAD-a, predstavljaju najbolji dokaz vrednosti izvornog materijala medonosne pčele sa teritorije Srbije.

Adam Kerle (1963) je posle višegodišnjih ispitivanja i upoređivanja, sa dosta hvale opisao Apis mellifera carnicu. Opisao je kao blagu i otpornu na bolesti, sa dugim životom i sa jakim krilima. Pored izrazite sklonosti ka rojenju, verovatno zbog brzog prolećnog razvoja navodi i da je nedovoljno plodna. Wegmann (1952) navodi iskustvo švajcarskih pčelara, da se krajinska pčela ne roji ako ima dovoljno prostora u vreme svog razvoja. Po Bottcher-u (1971), krajinska pčela izleće više puta na pašu od tamnije rase, a leti podjednako daleko kao i crne, međutim u paši preko 1000 m rasa karnika donosi više meda. Abuchady (1954) navodi da krajinska pčela ispoljava svoja najbolja svojstva u alpskim predelima. Više joj odgovaraju velike košnice, a sojevi sa Alpa se manje roje od ravničarskih. Iz ovoga proizilazi da je Apis mellifera carnica izuzetno marljiva pčela i ne postoji nikakva potreba da se uvoze pčele drugih rasa, jer bi sigurno bile lošije od naše. Nastali hibridi ukrštanjem takođe bi bili lošiji od domaće autohtone rase pčela, jer bi razgradili vekovima stečene osobine u području u kome su opstajale i egzistirale.

Vršeći selekciju Apis mellifera carnicae, mora se voditi računa o slabijoj plodnosti i sklonosti naše pčele ka rojenju i u daljem radu težiti smanjenju ove nepoželjne osobine odgovarajućim apitehničkim merama i adekvatnim merama odabira. Na osnovu trogodišnjeg ispitivanja medne produktivnosti nekih selekcijskih linija domaće karnike u četiri regiona republike Srbije, Mladenović (2006) je utvrdio da je kvalitet i produktivnost pčelinjih društava u direktnoj korelaciji sa metereološkim faktorima i kapacitetom medonosne flore, da kvalitet različitih ekotipova ili sojeva naše medonosne pčele zavisi od kvaliteta i dužine selekcijskog rada, da se količina unetog nektara merena po Szabovoj metodi za tri godine najčešće duplira i da je selekcija pčela najbrži put ka povećanju produktivnosti pčelinjih društava.

Ocenjivanje pčela

Ocenjivanje se vrši po spoljnim znacima ili morfometrijskim osobinama pojedinačnih pčela, a cele pčelinje zajednice po njihovim ekonomskim svojstvima. Ove ekonomske osobine su manje pouzdane za donošenje preporuka u budućnosti od morfometrijskih osobina. Koeficijent nasleđivanja ekonomskih svojstava je nizak, jer u velikom procentu na njega utiče spoljna sredina. Zbog toga se prilikom ocenjivanja ekonomskih vrednosti mora koristiti što veći broj pčelinjih društava, čije su matice u bližem srodstvu (po važećem Pravilniku o uzgajanju matica), potrebno je za svaku liniju pratiti bar 10 pčelinjih društava).

Ocenjivanje ekonomskih osobina

Pčelinja društva se ocenjuju po ustaljenim pravilima od čega se prvo određuje rasa ili soj medonosne pčele. Pri tome se kao što je naglašeno utvrđuje boja prstenova na trbuhu i kubitalni indeks. Ekonomska vrednost pčela se ocenjuje prvenstveno po marljivosti društva, odnosno po prinosu meda i količini zalihe hrane, sklonosti ka rojenju, mirnoći pčela na saću, brzini prolećnog razvoja, količini pčela u toku zimovanja, sklonosti ka grabeži i sklonosti ka proizvodnji propolisa, a u poslednje vreme i tolerantnosti na bolesti, odnosno higijenskom i negovateljskom ponašanju pčela.

Da bi se odabrala pčelinja društva, ona moraju da poseduju osobine iznad prosečnih osobina pčelinjaka, u dužem periodu vremena (2-3 godine), za veći broj košnica i sa jednog ili više pčelinjaka. Pčelinjaci ispod 20 društava se ne mogu uzimati u program selekcije (Rihar, 1975), a po našem pravilniku 80. Sva pčelinja društva koja ulaze u selekcijski program moraju imati podjednake uslove gajenja. Odabiranje pčelinjih društava na pčelinjaku počinje prvo izračunavanjem prosečnog prinosa svih društava, a zatim izdvajanjem onih društava koja imaju najviši prinos. U uži izbor ulaze ona pčelinja društva koja imaju prinos meda iznad prosečnog. Posebno je važno obratiti pažnju na rekordna društva koja mogu biti odlični medari, ali sakupljeni med može biti posledica grabeži pčela, pa se zbog toga nameće potreba višegodišnjeg praćenja produktivnosti društava roditelja i daljih predaka korišćenih matica. Pouzdanija ocena je ako se rekorderi prate i sledeće godine, a još pouzdanije ako se prate njihove ćerke ili sestre.

Ocenjivanje marljivosti

Marljivost se ocenjuje prinosom meda, površinom legla, jačinom društva (broj ulica pčela) mirnoćom pčela i ponašanjem pčela na saću. Na osnovu ukupne marljivosti pčelinjeg društva ocenjuje se kvalitet matice i kvalitet trutova. Pod ovim podrazumevamo ukupan prinos meda, odnosno med koji je centrifugiran, kao i med koji je ostavljen za zimu. Najčešće se količina meda izračunava preko površine medne kape, gde se jedan kvadratni decimetar saća sa obe strane računa kao 0,25 kg, a sat sa nepokrivenim medom 0,15 kg. Ukupan prinos društva, pored prinosa meda, podrazumeva i prinos drugih proizvoda koji se pomoću korektivnog faktoraponderisane vrednosti preračunava u med. Tako na primer 10 dm2 izgrađenog saća množi sa 0,2 kg, 10 dm2 pokrivenog legla sa 0,1, 10 dm2 građevinjaka sa 0,4 jedan kilogram pčela sa 2,5 i dobijene vrednosti preračunavaju u kg meda po društvu.

Odsustvo rojevnog nagona je takođe jedan od značajnih ciljeva u selekciji pčela koji se pozitivno održava na ukupan prinos pčelinjeg društva i prinos meda. Ujednačenost društava je najbolja ako većina pčelinjih društava postižu približno 100% posmatranih parametara.

Reprodukcija matica

Veštačko uzgajanje matica se zasniva na činjenici da obezmatičena pčelinja društva u cilju produžetka vrste uzgajaju matice od mladih pčelinjih larvi. Otuda se i sve metode uzgajanja matica zasnivaju na imitiranju prirodnih uslova i na korišćenju jakih, obezmatičenih društava koja imaju otvorenog legla, odnosno larve što mlađe starosti (najbolje od 6 – 12 sati). Dulitlov metod je najzastupljeniji metod u svetu i preporučuje se kako na amaterskim, tako i na profesionalnim pčelinjacima. Preko 80% uzgajivača matica u svetu koristi ovaj metod za dobijanje matica i on se preporučuje za izvođenje matica u Centrima za selekciju i reprostanicama za reprodukciju matica. On se zasniva na presađivanju larvi oduzetih od odabranog društva u osnove matičnjaka i daljem uzgajanju larvica u drugom obezmatičenom društvu. Formiranje odgajivačkih društava, korišćenje izolatora i rodonačelnice matice, formiranje i korišćenje oplodnjaka, odnosno nukleusa, vađenje oplođenih matica, obeležavanje, kaveženje, isporuka i uputstvo o dodavanju matica, su posebno definisani i objašnjeni u brošuri koju dobijaju sve registrovane reprostanice prilikom potpisivanja ugovora o tehničko poslovnoj saradnji sa regionalnim Centrom za selekciju matica.

Selekcijski rad i program u Srbiji i Republici Srpskoj

Posle višegodišnjih naučnostručnih savetovanja na Poljoprivrednom fakultetu u Beogradu-Zemunu, Naučno stručni Savet Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije, 1996/7 godine je uveo i Pčelarstvo u grupaciju stočarstva za korišćenje mera selekcija. U to vreme je dr Jovan Kulinčević, kao predstavnik pčelarstva u Savetu i stručnjak koji je radio na selekciji matica u okviru »Agroekonomika«, a kasnije »Apicentra«, bio i jedini korisnik sredstava izdvojenih za celu oblast pčelarstva. Od 1998.godine, prof.dr Mića Mladenović, kao predsednik grupacije za Pčelarstvo istog Saveta duplira sredstva za mere selekcije i dobijene selekcionisane matice za istog korisnika (»Apicentar«).

Na našu inicijativu, Privredna komora Srbije je 2002. godine formirala grupaciju za Pčelarstvo od registrovanih proizvođača i naučno stručnih radnika, a za predsednika izabrala direktora »Timomeda«, višegodišnjeg šampiona za kvalitet meda i drugih pčelinjih proizvoda na međunarodnom Poljoprivrednom sajmu u Novom Sadu, gospodina Srbu Vidojevića.

Od 2004.godine, na predlog odeljenja za pčelarstvo Poljoprivrednog fakulteta iz Beograda, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije, pored mera selekcije, uvodi regres za selekcionisane matice, dugoročne i kratkoročne kredite, mere za unapređenje sela i finansira projekte posebne namene. Ova podsticajna sredstva koristila su registrovana poljoprivredna gazdinstva i pčelari iz cele Republike i registrovane institucije.

Posebna faza u razvoju pčelarstva Srbije započinje 2001. godine, kada je formiran regionalni centar za selekciju naše medonosne pčele domaće karnike za istočnu Srbiju u Knjaževcu. U toku 2002. godine na oglednom dobru “Radmilovac” osnovan je pčelinjak uz pomoć donatora pčelara i pčelarske privrede. Pored pčelinjih društava, pristizala je pomoć u opremi, lekovima, pogačama i novčanim sredstvima. Ubrzo se otvaraju još dva centra, u Vranju 2002 i u Kraljevu 2003. godine. Regionalni centar za selekciju u Vranju pokriva sa svojim radom kompletnu južnu Srbiju, uključujući i pomoravski deo Kosova, dok Centar iz Kraljeva pokriva prostor Centralne Srbije. U toku 2004. godine formiran je Centar za selekciju banatske žute pčele koja je posebno interesantna za predele Vojvodine, Mađarske i Rumunije. U planu je formiranje još jednog centra u Vojvodini čime će se obuhvatiti celokupna teritorija Srbije. Kao kruna svih aktivnosti odeljenja za pčelarstvo, 23.juna 2004. godine na 13. sednici Naučno-nastavno veće Poljoprivrednog fakulteta donelo je odluku o formiranju Centra za pčelarstvo na oglednom dobru Poljoprivrednog fakulteta »Radmilovac«, sa osnovnim ciljevima: da i dalje radi na selekciji domaće karnike (Apis mellifera carnica Poll.), da se može baviti odgajivanjem i reprodukcijom visokokvalitetnih matica, da uvede veštačko osemenjavanja visokokvalitetnih i selekcionisanih matica, da vrši edukaciju i osposobljavanje stručnih kadrova za poslove selekcije i gajenje pčela, da radi na očuvanju autohtone rase domaće karnike na području Republike Srbije i šire, da radi na formiranju i održavanju centara za selekciju i reprostanica na teritoriji Republike

Srbije i šire, uvede i vodi glavnu matičnu knjigu evidencie, formira Komisiju za praćene selekcije, formira informacionu bazu podataka za područje Republike Srbije i šire, učestvuje u naučno-istraživačkom radu u oblasti reprodukcije i selekcije pčela, formira referentnu laboratoriju za analizu pčelinjih proizvoda, organizuje izložbe u cilju popularizacije pčelarstva u zemlji i inostranstvu i organizuje i učestvuje na naučno-stručnim skupovima na fakultetu i ostalim delovima naše zemlje i inostranstvu .

Od 2005. i 2006.godine vrši se evidentiranje, ciklus edukacija i umrežavanje postojećih uzgajivača matica u Srbiji i Republici Srpskoj. Centar za pčelarstvo OD Radmilovac pri Poljoprivrednom fakultetu u Beogradu, kao republička zootehnička služba, posebnim ugovorima o tehničko poslovnoj saradnji sa Centrima za selekciju i reprodukciju matica, kao područne zootehničke službe, definišu međusobna prava i obaveze, a registrovani Centri za selekciju sa registrovanim reprostanicama, takođe posebnim ugovorom o tehničko poslovnoj saradnji definišu dalju saradnju uz obavezno korišćenje odabranih selekcionisanih rodonačelnica. Poljoprivredni fakultet, na osnovu «banke podataka» i jedinstvene matične evidencije koju vodi za područje Republike Srbije, izdaje Potvrdu o poreklu selekcionisanih matica ostvarenje regresa koje isplaćuje Ministarstvo poljoprivrede.

I u Republici Srpskoj smo od 2002/3.godine započeli projekat evidentiranja, zaštite i planske reprodukcije autohtone pčele, domaće karnike (Apis mellifera carnica Poll.). Do sada je za brdsko planinski deo republike formiran Centar za selekciju i reprodukciju matica u Doboju, a za mediteranski deo zemlje u Trebinju. U okviru centara umreženo je desetak uzgajivača matica i registrovani kao reprocentri u Banja Luci, Gradišci, Derventi, Prijedoru, Doboju, Drinjač i, Rudom i Trebinju, koji pored međusobnih ugovora sa centrima obavezno koriste njihove rodonačelnice. Ministarstvo poljoprivrede, šunarstva i vodoprivrede Republike Srpske izdvaja sredstva za selekciju i reprodukciju selekcionisanih matica i regres za svaku kupljenu maticu iz ovih centara i reprostanica. Uvereni smo da će se dosadašnji rad i rezultati iz oblasti selekcije i reprodukcije domaće karnike (Apis mellifera carnica Poll.) nastaviti i u budućnosti, jer je to jedini put, ne samo za brzo povećanje produktivnosti pčelinjih društava, već i jedini put ka evidentiranju matica i pčelinjih društava u Srbiji i Republici Srpskoj, i tako omogućiti brži priključak Evropskoj Zajednici i u oblasti Pčelarstva.