среда, 3. август. 2011. 17:08

Sve gajene biljke vode poreklo od divljih srodnika. Sakupljanje, čuvanje, procena i korišćenje genetskih resursa, neophodno je zbog sve većeg negativnog uticaja čovjeka na ekosistem. Kreiranje novih vrsta počelo je ukrštanjem unutar iste vrste kao i između pšenice i raži. Zadnjih decenija intenzivno se uglavnom radi na pšenici, mada se nijedna biljna vrsta ne sme zanemariti, odnosno svaka ima svoje mesto u ekosistemu. Proširenje biljne genetske osnove moguće je korišćenjem bogate rezerve izvora gena iz divljih srodnika, kao i iz udaljenih vrsta.

Tritikale je sintetička biljna vrsta, alopoliploid, nastala ukrštanjem pšenice i raži. Danas su prisutne dvije forme: heksaploidna sa 42 hromozoma, gde je njegova genomska konstitucija AABBRR i oktoploidna sa 56 hromozoma, genetske konstitucije AABBDDRR. Ovaj hibrid sadrži sve hromozome od vulgare pšenice (2n=42) i sve hromozome raži (2n=14). Heksaploidna forma ima dva genoma durum pšenice, ali I pored toga što durum pšenica ima kvalitetnije zrno od vulgare pšenice hybrid iz ove kombinacije ima zrno lošijeg kvaliteta i nižeg prinosa od oktoploidnog tritikalea. Biljke oktoploida su intermedijarne u građi i visini stabljike, formi klasa, kvalitetu i strukturi zrna,

dok su po boji klasa i stabljike sličnije raži. Ova dva primjera nastanka novih vrsta pokazuju da su biološki procesi oplodnje vrlo raznovrsni, složeni, ponekad nepredvidivi, te da se teško sa totalnom sigurnošću mogu uklapati u citogenetičke šablone. Današnje sorte poljoprivrednih biljnih vrsta imaju za 60-80% veći genetski potencijal od sorti i populacija gajenih početkom prošlog veka.

Raž je hlebno žito koje je sve traženije od strane mlinsko pekarske industrije, a ima nešto višu cenu od pšenice. Ražema slama zbog velikog sadržaja celuloze predstavlja odličnu podlogu za gajenje gljive bukovače. Zadnjih desetak godina pokazala se potreba za određenim količinama semena raži. Imajući to u vidu, a da bi kompletirali rad na Zavodu, u okviru naših mogućnosti ušli smo u proces oplemenjivanja raži. Rezultat toga rada je formirana gen kolekcija od 30-ak genotipova, kreirano više linija te jedna priznata sorta kod sortne komisije sa odličnim dvogodišnjim rezultatima.

Prema tome obogaćivanje proizvodnog sortimenta sa više vrsta I sorti žita, izazov je kako za oplemenjivače strnih žita tako i za proizvođače. Osnovni materijal za ovaj program bile su sorte: Almo, Bogo, Alda, Corn Mah, Corn winter, Presto, KG-20, kao i linije tritikalea. Prosto ukrštanje navedenih sorti izvedeno je 1997-2002 godine. Osnovni materijal za program oplemenjivanja raži bile su sorte: Kustro, Nanid, Selgo, Dankovska, Danko Nova, Monika, zatim nekoliko sorti iz Rusije, Švedske, Francuske, koje se vode pod brojevima i lokalne populacije iz okoline Mrkonjić Grada i Kneževa.

Prosto ukrštanje navedenih sorti izvedeno je 1997-2002 godine. Odabrani materijal je podvrgnut samoplodnji (po nekoliko klasova odabrane sorte) i onda slobodnom oplodnjom ukrštan sa drugom sortom, takođe iz procesa samooplodnje.

Samooplodnja u ukviru jednog klasa nije moguća, ali u okviru nekoliko klasova jeste. Ovim načinom oplodnje dobije se po nekoliko do desetak zrna po klasu.

Hibridni materijal uzgajan je po pedigree metodu. Fenotipski ujednačene linije sa oznakom BL T-21, i BLR-31 kao značajnije izdvojene su zadnjih nekoliko godina.

Rezultati sorte Oskar i Oktavija

Prema dvogodišnjim rezultatima sortne komisije, sorta Oskar je ostvarila prosečan prinos zrna od 8952 kgha-1, što je više od standarda. Najveći prinos ova linija je ostvarila u uslovima intenzivne proizvodnje Sremske Mitrovice 9509 kgha-1, Novog Sada 9077 kgha-1, Kragujevca 8452 kgha-1 i Zaječara 9516 kgha-1. U izrazito sušnoj 2002. godini najveći prinos ova linija je ostvarila u uslovima Banja Luke 7546 kgha-1. U mikroogledima na lokaciji ekonomije Poljoprivrednog instituta u trogodišnjim komparativnim ogledima ova linija je ostvarila prinos od 8805 kgha-1.

Da bi nova linija (sorta) imala visok genetički potencijal, a uz to još i stabilan proizvodni potencijal, ona treba da u sebi ima ugrađenih, što više pozitivnih agronomskih osobina, kao npr. otpornost na niske temperature, otpornost na polijeganje, tolerantnost na važnije bolesti, što je moguće krupnije i dobro naliveno zrno, veći broj zrna u klasu (preko 40) ranostasnost, itd.

Povremenu klasanja Oskar je vrlo rana sorta u našim agroekološkim uslovima klasa početkom maja, posjeduje odličnu otpornost na niske temperature. Visina stabljike je oko 115 cm, sa izrazito dugim (oko 15 cm) polurastresitim klasom klasom. Ovu sortu odlikuje izuzetno krupno zrno, apsolutne mase oko 44 g, odlične zapreminske težine oko 72 kg i sadržaj proteina oko 15 %.

Na lokalitetu Aleksandrovca linije Poljoprivrednog instituta iz Banja luke su ostvarile značajne rezultate i uglavnom u rangu zauzele prva mesta. Značajno je reći da su u ovim ogledima zastupljene vodeće sorte tritikalea iz našeg okruženja.

Prema jednogodišnjim rezultatima sortne komisije, linija Bl R-31, je ostvarila prosečan prinos zrna od 6730 kgha-1, što je za 498 kg više od standarda. Najveći prinos ova linija je ostvarila u uslovima intenzivne proizvodnje Sremske Mitrovice 9535 kgha-1, Sombora 7200 kgha-1. U izrazito promjenljivoj 2007. godini najveći prinos ova linija je ostvarila u uslovima Banja Luke 7816 kgha-1. U mikroogledima na lokaciji ekonomije Poljoprivrednog instituta u trogodišnjim komparativnim ogledima ova linija je ostvarila prinos od 8235 kgha-1.

U drugoj 2008 godini kod sortne komisije na lokalitetima Srbije sorta Oktavija je ostvarila značajno bolje rezultate odnosno za 12,8 % od standardne sorte Raša. Na osnovu ovih dvogodišnjih rezultata Linija BL R 31 zvanično je priznata i uvedena u sortiment strnih žita za različite namjene od kojih i jedna za organsku proizvodnju.

Ova linija posjeduje odličnu otpornost na niske temperature.Visina stabljike je oko 165 cm, sa izrazito dugim (oko 12 cm) polurastresitim klasom. Ovu liniju odlikuje izuzetno krupno zrno, apsolutne mase oko 44 g i odlične zapreminske težine oko 80 kg. List zastavičar je polu uspravan i kao takav se održava do kraja mliječne zrelosti, kada lagano pada u horizontalan položaj. Klas je sa dugim paralelnim osjem, po izlasku iz rukavca uspravan, sa zrenjem se lagano povija da bi u punoj zrelosti zauzeo totalno povijen položaj.

Priznavanjem sorti Oskar i Oktavija proizvodni sortiment našeg podneblja je bogatiji za dve odlične sorte, koje karakteriše visok genetički potencijal zrna, odlična otpornost na niske temperaure, izuzetno krupno zrno te odlična zapreminska težina. Ovu su prve sorte ozimog tritikalea i raži priznate na području RS i BiH. Pored odličnih agronomskih osobina ove sorte imaju odlične i tehnološke osobine. Sadržaj proteina kod tritikalea je oko 15 %, a praćen je vrlo dobrim vrednostima drugih tehnoloških osobina.